Ikona Matki Boskiej Chełmskiej. Głos w dyskusji badaczy polskich i ukraińskich.

W roku 2000 uznawana za zaginioną cudowna ikona Matki Boskiej Chełmskiej została wystawiona w Muzeum Krajoznawczym w Łucku. Poddana częściowej konserwacji wzbudziła ogromne zainteresowanie wśród ukraińskich historyków sztuki. Pierwsze publikacje uzupełniały informacje dotyczące historii ikony, której losy zostały przedstawione kilka lat wcześniej przez Krystynę Mart oraz Józefa Stefańskiego¹. Artykuły ukraińskich badaczy, opublikowane w ciągu ostatniego roku dotyczyły najczęściej historii zabytku w XX wieku, a także jego problemów konserwatorskich². Włodzimierz Ałeksandrowycz w swojej książce poświęconej cudownej ikonie zsumował dotychczasowe wyniki badań, przedstawiając krótką historię, przeprowadzając następnie analizę porównawczą³. Niektóre spostrzeżenia autor zaprezentował w artykule opublikowanym w tym samy roku w Warszawie⁴. Na jesieni 2001 roku dzieło sztuki bizantyńskiej zostało przewiezione do Kijowa. Wówczas wielu uczonych miało po raz pierwszy okazję zobaczyć cudowną ikonę. W niniejszym omówieniu chciałbym uzupełnić wiadomości, skupiając się przede wszystkim na źródłach z XVII i XVIII wieku, nieuwzględnionych przez autora książki, a także przeprowadzić rozważania nad zagadnieniem datowania ikony, mimo że w sytuacji obecnej jest to trudne, ze względu na nieukończone jeszcze prace konserwatorskie i brak opublikowanych badań technologicznych.

Ikona Matki Boskiej Chełmskiej należąca do typu ikonograficznego Hodegetrii ('H QeotokoV dexiokratousa), cieszyła się ogromnym kultem nie tylko wśród prawosławnych ale również u grekokatolików. Jest ona jedną z najcenniejszych zabytków bizantyńskich znajdujących się w Europie Środkowej. Ałeksandrowycz wylicza dzieła najstarsze, jak fragment ikony z Muzeum Narodowego we Lwowie, odnaleziony w latach trzydziestych XX wieku, a także Hodegetrię z Drohobuża w Muzeum Krajoznawczym w Równem. Co do ostatniego zabytku datowanie na wiek XIII, z braku materiału porównawczego jest mało przekonujące, co zresztą wyraził w swej książce Mirosław Kruk⁵. Wydaje mi się że sposób malowania przedstawień Marii z Chrystusem jest bardziej bliski ikonom z wieku XV.

Tak zwanych eksportów z Konstantynopola znajdowało się wiele w Kijowie. Jakub Ryłło za Jakubem Suszą wspomina, że książę Włodzimierz otrzymał od „greckich cesarzów z Konstantynopola” cudowną ikonę Matki Boskiej⁶. Stwierdzenie czy była to ikona chełmska, jak sugeruje Ałeksandrowycz, jest w obecnej sytuacji absolutnie niemożliwe. Przykładem eksportu jest również ikona Matki Boskiej Igoriewskiej. Według tradycji św. Igor Olegowicz, książę kijowski i czernihowski modlił się w momencie swej śmierci (w r. 1147) przed cudownym obrazem. Według badaczy rosyjskich ikona powstała w Konstantynopolu⁷.

Wzmożony kult wizerunków Maryjnych na Rusi Kijowskiej związany był ze szczególnym orędownictwem Bogurodzicy jako patronki państwa. W XII wieku wybudowano wiele świątyń noszących Jej wezwanie⁸. Według źródeł literackich ikona chełmska została przywieziona około roku 1260 z Kijowa i umieszczona odbudowanej po zniszczeniach wojennych cerkwi pod wezwaniem św. Jana Złotoustego⁹. Książę halicki Daniel Romanowicz, który otrzymał ikonę od siostry Teodory z Fiedorowskiego monasteru w Kijowie, ozdobił ją drogocennymi kamieniami i złotą sukienką¹⁰. Jakub Susza i Maksymilian Ryłło, powołując się na dzieła Długosza i Bielskiego wspominają, że w roku 1262 Lew syn Daniela oddał okoliczną wieś Pokrowę dla cerkwi, w której znajdowała się cudowna ikona Matki Boskiej Chełmskiej¹¹. W roku 1439 mszę świętą odprawił powracający z Soboru Florenckiego metropolita moskiewski Izydor. Ikona cieszyła się ogromną popularnością, przez wieki zbierano dokumenty świadczące o jej cudach. Święto patronalne zostało wyznaczone przez króla Władysława Warneńczyka na dzień 8 września. W roku 1639 biskup Metodiusz Terlecki sprowadził do Chełma zakon Bazylianów. Rozpoczęto wówczas budowę nowej świątyni oraz starania u nuncjusza apostolskiego o wyznaczenie komisji potwierdzającej „cudowność” ikony. W roku 1646 komisja pod przewodnictwem biskupa samborskiego Pawła Owłuczyńskiego, stwierdziła że zebrane świadectwa są autentyczne i przekazano dokumenty do Rzymu¹². Zostały one uporządkowane i opublikowane w Zamościu przez Jakuba Suszę¹³. Drugie wydanie ukazało się we Lwowie w 1653 roku¹⁴. Najstarszym znanym obecnie wyobrażeniem cudownej ikony jest miedzioryt Aleksandra Tarasewicza datowany na 1684 rok, zawarty w trzecim wydaniu opublikowanym ponownie w Zamościu¹⁵. Inskrypcja Uniti Dei cum Homine unica Mater Unitorum Thaumaturga Chełmiensis świadczy o tym, że już w tym czasie świątynia znajdowała się w rękach unitów. Joannicjusz Galatowski również w jednym ze swych dzieł (Niebo nowoje, 1665) przytoczył historię cudownej ikony opierając się na książce Suszy. W roku 1651 ikona została wywieziona z Chełma i towarzyszyła ona wyprawie wojennej króla Jana Kazimierza. Podczas bitwy pod Beresteczkiem z hetmanem kozackim, Bohdanem Chmielnickim, była ona wystawiona w namiocie. W jej obecności wojsko polskie modliło się przed rozpoczęciem bitwy¹⁶. Według współczesnych dzieł literackich cudowna ikona była sprawcą zwycięstwa króla, jako Regina Poloniae¹⁷. Po zwycięskiej bitwie obraz wystawiono do adoracji w katedrze łacińskiej we Lwowie, a następnie król polecił ją przewieść do stolicy¹⁸. W Warszawie wystawiono ikonę w kaplicy zamkowej, ale już w roku następnym została ona odwieziona do Chełma i oddana grekokatolikom. Nie długo ikona znajdowała się w klasztorze, bowiem już w tym samym roku król ponownie zabrał ją pod Kamieniec Podolski i Żwaniec, na kolejną wyprawę wojenną. Cudowna ikona jako Palladium Rzeczypospolitej jeszcze przez wiele lat podróżowała, w okresie późniejszym już nie wraz z orszakiem królewskim, ale biskup Susza z obawy przed wojskami szwedzkimi i moskiewskimi starał się ją uchronić przed zniszczeniem. Dopiero w roku 1660 pojawiła się ona ponownie w Chełmie. Wówczas złotnik lubelski Sebastian Nicewicz wykonał sukienkę haftowaną złotą nicią i dekorowaną perłami oraz srebrnym okładem chroniącym cudowną ikonę przed okopceniem świec. Już w roku 1672 jeszcze raz na wyprawę wojenną zabrał ją nowy król Michał Korybut Wiśniowiecki. Pojawiają się w tym czasie powtórzenia cudownego wizerunku. Rzewuscy posiadali w swym majątku w Podchorcach ikonę Matki Boskiej Chełmskiej umieszczoną w kaplicy zamkowej (obecnie w zbiorach Muzeum Religii we Lwowie)¹⁹. W roku 1730 biskup Józef Lewicki wybudował nową katedrę w Chełmie. Przygotowania do koronacji ikony rozpoczęto osiem lat później, kiedy podpisany przez uczestników sejmiku ziemi chełmskiej list skierowano do papieża Klemensa XII. Starą katedrę rozebrano i rozpoczęto budowę nowej, którą ukończono w roku 1756. Przygotowano również w łacińskiej wersji książkę opisującą historię cudownego obrazu²¹. Koronacja cudownej ikony odbyła się w 1765 według ceremoniału rzymskiego i celebrowana była przez biskupa Maksymiliana Ryłlo. Korony poświęcone przez papieża Klemensa XIII przywieziono z Rzymu. Koszta uroczystości zostały pokryte głównie przez rodzinę Rzewuskich i Potockich²¹. Zachowane ryciny Teodora Rakowieckiego z roku 1780 dają wyobrażenie jak wyglądały one, przede wszystkim budowane na ten cel cztery bramy triumfalne, fajerwerki i fasada nowej katedry. Miedzioryty zostały dołączone do wydanej w Berdyczowie historii cudownej ikony pióra Maksymiliana Ryłły²². W niej znajdują się również opisy wszystkich uroczystości koronacyjnych, przemówienia duchownych i osób świeckich. Na miedziorytach widoczne są bramy triumfalne, a także uroczysta procesja z ukoronowanym obrazem pod baldachimem na tle miasta Chełma. Na jednej z rycin została przedstawiona dekoracja fasady katedry. W latach 1874-1878 po kasacji unii w zaborze rosyjskim, przeprowadzono remont likwidując całkowicie łacińskie elementy, usuwając między innymi ołtarz główny. W tym czasie ikona znajdowała się w położonej obok klasztoru kaplicy pod wezwaniem św. Mikołaja. Wówczas prawdopodobnie przeprowadzono prace konserwatorskie, a także nałożono nowy okład²³. W czasie I wojny światowej cudowna ikona została wywieziona do Moskwy, a następnie do Kijowa i umieszczona, jak oznajmia Ałeksandrowycz, w soborze Michajłowskim. W roku 1943 ikonę przywieziono do Chełma, za sprawą mianowanego wówczas biskupem chełmskim Iwana Ohijenko. Wobec nadchodzących ponownie działań wojennych ikona została wywieziona przez ojca Gawriła Korbczuka. Po wielu latach jego córka przekazała ją w darze do Muzeum w Łucku.

Sądzę, że dalsze poszukiwania przyniosą wiele nowych spostrzeżeń. Ikona Matki Boskiej Chełmskiej wymaga gruntownych badań technologicznych, a także i ikonograficznych. Krystyna Mart na konferencji pt.: Chełm i ziemia chełmska w dobie Daniela Halickiego zorganizowanej w grudniu 2001 roku przedstawiła kolejne ikony ukazujące cudowny wizerunek. Na pewno przygotowywana przez Łarysę Czlenową praca będzie kolejnym wkładem do badań nad malarstwem bizantyńskim i problemem eksportu na Ruś.

***

Najważniejszym zagadnieniem jest datowanie ikony. Ałeksandrowycz prowadząc w tej dziedzinie swe rozważania, próbuje przeprowadzić porównania z ikonami, znajdującymi się w klasztorze św. Katarzyny na Synaju oraz kilkoma z kolekcji włoskich. W tych dywagacjach brakuje bardziej bliskich analogii ikonie chełmskiej, pozwalających ściślejsze jej datowanie. Argumenty, które przytacza autor monografii, oparte na tradycji niż przekazach historycznych, są nie przekonujące. Prawda że ikon z XI lub XII wieku zachowało się bardzo nie wiele, najwięcej obecnie przechowywanych jest we wspomnianym monasterze, ale duża część, szczególnie kultowych nie była poddana szerszemu opracowaniu. Większość cudownych ikon, jak chociażby te które znajdują się w monasterach na półwyspie Athos, niewidocznych spoza zakrytych srebrnych okładów, nigdy nie zostało przebadanych. Ikony, które zazwyczaj wchodzą do kanonu historii sztuki bizantyńskiej, znajdują się najczęściej w muzeach. Poddawane konserwacji, oczyszczane z zabrudzeń i warstw późniejszych, są łatwiejsze w opracowaniu naukowym. Ale jest to nie wielka część zachowanych do dnia dzisiejszego zabytków, stąd trudno jest umiejscowić ikonę chełmską w ciągu chronologicznym.

Ikona powstała w środowisku konstantynopolskim, ale zastanawiającym jest czy namalowana ona została przed najazdem krzyżowców w roku 1204. W późniejszym okresie następuje szybka ewolucja ikon, o czym wspomina Kurt Weitzmann²⁴. W porównaniu do klasycznej Hodegetrii postacie są odwrócone, Bogurodzica podtrzymuje Chrystusa w prawej ręce, a Jego twarz skierowana jest w stronę Matki. Zauważamy również smutek na twarzy Marii, a lico Chrystusa jest pełne zadumy. Całkiem inaczej ikonę przedstawił Aleksander Tarasewicz, gdzie twarze Theotokos i Emmanuela są uśmiechnięte. Na przełomie XI i XII wieku nastąpiła stylistyczna transformacja ikon, w których zauważane są stany emocjonalne²⁴. Niektórzy badacze mówią wręcz o nowym stylu w malarstwie²⁶. Rozwijać się zaczynają nowe warianty przedstawienia Hodegetrii, co związane jest ze wzmożonym kultem Marii. Stan smutku i powagi zauważalny na ikonie chełmskiej jest typowy dla przedstawień z tego okresu. Monogram zawarty na ikonie chełmskiej przypomina zaś inskrypcję na datowanym na 1083 rok fresku z cerkwi w Baczkowie²⁷.

W datowaniu ikony na pewno pomoże identyfikacja środowiska artystycznego znajdujących się na ikonie emaliowanych złotych plakiet bizantyńskich. Wspomina o nich Mikołaj Iwanowicz Pietrow²⁸. Pamiętano o nich również, kiedy ikona została wywieziona do Kijowa w 1915 roku, o czym świadczy przygotowana wówczas kopia cudownego obrazu²⁹. Czy powstały one na Rusi, trudno jest odpowiedzieć. Okrągła plakieta przedstawiająca rajskie drzewo, przybita po prawej stronie na szacie Marii, jest bliska emaliowanym wyrobom złotniczym z XII wieku odnajdowanym w Kijowie. Przytoczmy tu dwa złote kolczyki, znajdujące się w kolekcji Ermitażu³⁰. Jedne z nich znalezione zostały w Kijowie w roku 1885, a drugie podczas wykopalisk na placu Aleksandrowa w Czernihowie w 1887. Datowane są one przez rosyjskich badaczy na wiek XII. Kolejny dekorowany emalią komórkową złoty kolczyk przechowywany jest w zbiorach Muzeum Historycznego w Moskwie³¹. Na jednej stronie widoczne są dwa ptaki, zaś na drugiej ornament geometryczny. Zabytki odnalezione zostały w skarbu odkrytym w roku 1906 w Kijowie na terenie monasteru Michajłowskiego. Niestety trudno jest potwierdzić, czy wspomniane wyżej zabytki złotnictwa powstały na terenie Rusi Kijowskiej. Warto nadmienić, że emaliowane złote plakiety wykorzystywane były do dekoracji ikon w całym Bizancjum. Przykładem jest fragment wmontowany w okład ikony z kolekcji Muzeum Sztuk Pięknych w Tbilisi³². W przypadku emaliowanej plakiety, umieszczonej na szacie Marii w prawym dolnym narożniku ikony, można domniemywać podobieństwa jej rodowodu. Być może została ona wmontowana, wraz z trzema pozostałymi plakietkami dekorowanymi emaliami w formie lilii, jeszcze zanim cudowna ikona znalazła się w Chełmie. Ryłło dostrzega ubytek na lewym ramieniu Marii, sądząc, że była tu wmontowana plakieta z drogocennym kamieniem³³.

Niektórzy badacze rosyjscy wspominali o ikonach metalowych, występujących na Rusi, a prezentujących właśnie ten wariant ikonograficzny³⁴. Przykładem jest złota ozdoba, odnaleziona w Biełgorodkie koło Kijowa³⁵. W kolekcji Muzeum przy Kijowskiej Akademii Duchownej znajdował się tryptyk, w którym w środkowej części umieszczony został wizerunek Marii i Chrystusa, w pozie zbliżonej do ikony chełmskiej³⁶. Wśród analogii ikonograficznych warto wymienić ikonę z monasteru Chilandar na półwyspie Athos³⁷. Ikona datowana na lata 1260-1270, w swoim układzie jest bardzo podobna do Bogurodzicy chełmskiej. Prawdopodobnie z tego samego okresu pochodzą dwie ikony z monasteru św. Katarzyny na Synaju. Jeszcze inna wzmiankowana jest przez Sotiriou³⁸. Kolejną ikoną wartą odnotowania jest trzynastowieczna Hodegetria z monasteru Vatopedi³⁹. Kompozycja jest również odwrócona w stosunku do klasycznej Hodegetrii i typowa dla przedstawień późniejszych. Wymieńmy tu cudowną ikonę matki Boskiej Tricheirousy (Trójrękiej, tzw. Damasceńskiej) z monasteru Chilandar na półwyspie Athos⁴⁰. Datowana przez badaczy na wiek XIV, jest kolejnym wariantem typu Hodegetrii, a związana z nią legenda przywołuje czasy ikonoklazmu.

Można wnioskować, że ikona Matki Boskiej Chełmskiej jest najstarszym zachowanym obecnie wariantem przedstawienia Marii z Dzieciątkiem opartym na prawym ramieniu ('H QeotokoV dexiokratousa). Jego twarz jest skierowana w stronę Bogurodzicy, a jej smutek przypomina o nadchodzącej Męce Chrystusa. Badacze greccy uważają, że taki układ postaci jest typowy dla malarstwa bizantyńskiego XIII wieku. Ale warto podkreślić, że najstarszym wariantem ikonograficznym ukazującym Marię podtrzymującą w prawej ręce Chrystusa jest Bogurodzica H AQHNAIA GORGOEPEIKOOS z kolekcji Muzeum w Atenach, ikona wzmiankowana przez Kondakowa⁴¹. Według niektórych jest była ona powtórzeniem wcześniejszej ikony, która znalazła się Partenonie ateńskim jeszcze za czasów cesarza Konstantyna, który przybył tu w 662 roku. Wyobrażenie Bogurodzicy Atinotissy pojawia się na pieczęciach bizantyńskich w XII wieku. Zaś w monasterach Panagii na górze Melas i Sumela koło Trapezuntu występowały ikony pod wspomnianą nazwą. Kolejnym wariantem przedstawienia jest dwunastowieczna ikona Matki Boskiej EpiskopianhV znajdująca się w Muzeum w Zakynthos⁴². Prezentuje ona Marię w całej postaci. W roku 1657 była ona poddana renowacji, o czym informuje inskrypcja znajdująca się u dołu kompozycji⁴³. Ikona znajdowała się niegdyś na Krecie w monasterze Eleusa w Candii. Porównywana jest przez niektórych badaczy z przedstawiającą Zwiastowanie ikoną z Ochrydy.

Ikona chełmska była wielokrotnie przemalowywana. Konfrontując miedzioryt Aleksandra Tarasewicza, na którym zauważamy uśmiechnięte twarze Marii i Chrystusa stwierdzamy, że nie odzwierciedla on rzeczywistego wyobrażenia ikony, która znajduje się obecnie w Muzeum w Łucku. Zaś w książce Suszy widnieje następujący opis: „twarz Panny i Matki Bożej w skromności poważna, w powadze straszna i w strachu jakoś przyjemna, a serca ludzkie occultis stimulis przenikająca. Matka i Panna po biodra wymalowana, całego synaczka Jezusa, ciemno czerwoną sukienką zwierzchnią, jakoby złotem przetykaną, a wewnętrzną ciemnobłękitną [tak jak na ikonie z Zakynthos przyp. autora], odzianego. Na około główek samych na wygładzonym srebrze wyrażone jakoby też kształtnie malowane są kwiaty”⁴⁴. Być może była to dekoracja okładu. Maksymilian Ryłło przytacza powyższe opisy, ale wspomina również, że „obraz jest czerniawy, czego przyczyną, okrom starodawności niemało było”⁴⁵. Co świadczy o widocznych wówczas silnym jego zanieczyszczeniu. O dekoracji cudownej ikony możemy się dowiedzieć na podstawie kolejnych powtórzeń⁴⁶. Uważna analiza ikonograficzna również może przynieść wiele spostrzeżeń.

Cudowna ikona Matki Boskiej Chełmskiej, dzieło sztuki bizantyńskiej, było niezmiernie poważane w dawnej Rzeczypospolitej. Sądzę, że bardzo ważnym, a pominiętym przez badaczy, wątkiem badawczym jest rola tego cudownego wizerunku w rozwoju kultu ikon. Jego udział w wielu wyprawach wojennych królów polskich świadczy o ogromnej popularności. Jako Palladium Rzeczypospolitej ikona chełmska, sprawczyni zwycięstw była równie popularna w epoce nowożytnej jak obraz Matki Boskiej Częstochowskiej, którego kult rozwinął się intensywne po potopie szwedzkim, czy tez Matki Boskiej Ostrobramskiej, czczonej zwłaszcza XIX i XX wieku. Matka Boska Chełmska jako Regina Poloniae stała się sprawczynią zwycięstw, stąd też określana również jako wyobrażenie Matki Boskiej Wojennej. Zwyczaj zabierania ikon na wyprawy wojenne w Bizancjum, na Rusi Moskiewskiej był niezmiernie rozpowszechniony. Z nim też związany jest rozwój kultu cudownych ikon Matki Boskiej Smoleńskiej, Matki Boskiej Włodzimierskiej i Matki Boskiej Korsuńskiej⁴⁷. W Rzeczypospolitej, zwłaszcza w okresie tak zwanej Dymitriady, pojawiło się szereg ikon przystosowanych do prywatnej dewocji w środowisku łacińskim⁴⁸. Tego typu zabytków zachowało się bardzo wiele do dnia dzisiejszego⁴⁹.

¹ J. Stefański, Zarys dziejów kultu Obrazu Matki Boskiej Chełskiej, Lubelszczyzna, t. II, Lublin 1996, s. 98-109; K. Mart, Ikonografia Chełmskiej Hodegetrii, Czterechsetlecie Zawarcia unii brzeskiej 1596-1996. Materiały sesji naukowej zorganizowanej w Toruniu w dniach 28-29 listopada 1996 r., Toruń 1998, s. 157-166.

² A. Kwasiuk, O. Romaniuk, Chołmskaja czudotworna ikony Bożej Matieri. Powierniennia z niebuttia, [w:] Pamiatky sakralnoho mystectwa Wołyni na mieżi tysiaczolit’. Naukowyj zbirnyk. Materiały VII miżnarodnoji naukowoji konferenciji z wołynśkoho ikonopysy, Łuck 2000, s. 14-18.
³ W. Ałeksandrowycz, Chołmska Ikona Bohorodyci, Lwiw 2001.
⁴ Ibid., „Załyszyłaś jedynoju wtichoju Chołma”... Widnajdena ikona Bohorodyci Chołmśkoji, Warszawskie zeszyty ukrainoznawcze, t. XI-XII, Warszawa 2001, s. 124-130.
⁵ M. Kruk, Zachodnioruskie ikony Matki Boskiej z Dzieciątkiem w wieku XV i XVI , Kraków 2000, s. 24.
⁶ M. Ryłło, Koronacja cudownego obrazu Najświętszej Maryi Panny w Chełmskiej katedrze obrządku greckiego ... odprawiona roku 1765, Berdyczów 1780, rozdz. II [E2]. Muzeum Narodowe w Warszawie, XVIII 4 SD 7015. Autor porównuje ikonę do opisanej przez Nicefora Historyka w Hist. Eccl. C. 23.
⁷ N. Pietrow, Albom Dostoprimiecztelnostiej Cerkowno-Archeołogiczeskago Muzeja pri Imperatorskoj Kijewskoj Duchownoj Akademii, t. III, Kijew 1913, s. 14.
⁸ G. Kobrzeniecka-Sikorska, Ikona, kult, polityka. Rosyjskie ikony maryjne od drugiej połowy XVII wieku, Olsztyn 2000, s. 7
⁹ N. Pietrow, op. Cit., s. 13. Cf. Pamiatniki literatury drewniej Rusi XIII wiek, Moskwa 1981, s. 346-347.
¹⁰ N. Pietrow, Istoriko-topograficzeskije ocherki drewniago Kijewa, Kijew 1897, s.122.
¹¹ J. Susza, Phoenix Tertiato redivus abo obraz starożytny chełmski Panny i Marii Przenajświętszej, Zamość 1684, s. 51. Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie, Sd. 7131496; M. Ryłło, op. cit., rozdz. II [E2]. K. Czernicki, Chełm, przeszłość i pamiątki, Chełm 1936, s. 39.

¹² Cf. J. St. Pasierb, M. Janocha, Polonica artystyczne w zbiorach watykańskich, Warszawa 2000, s. 190.
¹³ J. Susza, Phoenix redivivus abo obraz starożytny Chełmski Matki Bożej..., 1646. Biblioteka Instytutu Badań Literackich w Warszawie; Biblioteka Ossolineum we Wrocławiu, XVII. 3666 III.
¹⁴ Ibid., Phoenix iterato redivivus abo obraz starożytny Chełmski Matki Bożej... na świat wydano, Lwów 1653. Biblioteka Narodowa w Warszawie, XVII 23568. Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie, 4g. 18. 2. 25.
¹⁵ K. Mart, op. cit., s. 161il.
¹⁶ Samuel ze Skrzypny Twardowski, Wojna domowa z Kozaki i Tatary, Kalisz 1681, s. 121. Biblioteka Narodowa w Warszawie, W 546 (Mf 40347)
¹⁷ M. Krasuski, Regina Poloniae, Augustissima Virgo dei Mater Maria in Regno Polonorum, Calissiae 1669, s. 9. Biblioteka Narodowa w Warszawie, XVII 1207 (Mf B 1210).
¹⁸ J. Susza, Phoenix Tertiato redivus..., s. 136.
¹⁹ J. K. Ostrowski, J. T. Petrus, Podhorce. Dzieje wnętrz pałacowych i galerii obrazów , Kraków 2001, s. 53, nr A.47, il. 222.
²⁰ Augustissimae Coelorum Terrarumque Reginae Virgini Dei Genitrici Mariae in ettigue sua Chełmensi de Polognia Regno, Vilnae 1765.
²¹ Cf. A. J. Baranowski, Rola rodzin magnackich w osiemnastowiecznych uroczystosciach koronacyjnych na wschodnich terenach Rzeczypospolitej, [w:] Sztuka ziem wschodnich Rzeczypospolitej XVI- XVIII w., Lublin 2000, s. 622-623.s.
²² M. Ryłło, Koronacja cudownego obrazu Najświętszej Maryi Panny w Chełmskiej katedrze obrządku greckiego ... odprawiona roku 1765, Berdyczów 1780. Muzeum Chełmskie, H- 921; Muzeum Narodowe w Warszawie, XVIII 4 SD 7015. Cf. A. Baranowski, Oprawy uroczystości koronacyjnych wizerunków Marii na Rusi Koronnej, Biuletyn Historii Sztuki, LVII, Warszawa 1995, nr 3-4, s. 307-308.
²³ J. Stefański, op. cit., s. 104.
²⁴ K. Weitzmann, Thirteenth Century Crusader Icons on Moun Sinai, The Art Bulletin, t. XLV, Dezember 1963, nr 3, s. 181.
²⁵ R. Cormack, Malowanie duszy. Ikony, maski pośmiertne i całuny, Kraków 1999, s. 179.
²⁶ Cf. A.P. Kazhdan, A.W. Epstein, Change in Byzantine Culture in the Eleven and Twelfth Centuries, Berkeley 1985.
²⁷ H. Stern, Sztuka bizantyńska, Warszawa 1975, il. 73.
²⁸ N. Pietrow, op. cit., s. 13.
²⁹ K. Czernicki, op. cit., s. 43il.
³⁰ Russkaja emal XII- naczała XX wieka iz sobranija Gosudarstwiennogo Ermitaża, Leningrad 1987, s. 230, nr 1-4.
³¹ Katałog russkich emaliej na zołotych i sieriebrianych izdielijach sobranija Gosudarstwiennogo Istoriczeskogo Muzeja i jego filiałow, Moskwa 1972, s. 52, nr 5, il. 1.
³² L. Z, Huskivadze, Medieval Cloisonné enamenls at Georgian State Museum of Fine Arts, Tbilisi 1984, s. 137, nr 192-208.
³³ M. Ryłło, op. cit., Rozdz. IV [G2].
³⁴ P. N. Batiuszkow, Chołmskaja Ruś, Sankt Pietierburg 1887.
³⁵ I. P. Chruszczew, Biełgorodka i najdiennyj w’ niej zmiejewik’, Cztenija w’ istoriczeskom’ obszczestwie Niestora Lietopisca, t. I, Kijew’ 1873-7, s. 262-264.

³⁶ N. Pietrow, op. cit., il. 5.
³⁷ Treasures of Mount Athos, Thessaloniki 1997, nr 2.9. http://www.culture.gr/2/21/218ab/e218ab9.html
³⁸ G. Et M. Sotiriou, Icones du Mont Sinai, Athenes 1956, s. 8.
³⁹ Treasures of Mount Athos..., http://www.culture.gr/2/21/218ab/e218ab10.html
⁴⁰ I. Bentchev, Handbuch der Muttergottesikonen Russlands. Gnadenbilder-Legenden-Darstellung, Bonn 1985, s. 107, il. 90; Idem, Die „Dreihändige” Gottesmutterikone im Hilandar-Kloster auf Athos, Hermeneia. Zeitschrift für ostkirchliche Kunst, t. IX, Bochum 1993, nr 12, s. 46-52.
⁴¹ N. P. Kondakov, Ikonografija Bogomatieri, t. II, Pietrograd 1915, s. 268, il. 147.

⁴² Byzantine and Post-Byzantine Art. Athens 1985, s. 73, il. 76.
⁴³ M. Acheimastou-Potamianou, Icons of Zakynthos, Athens 1998, s. 42, nr 1. Historia monasteru kreteńskiego w XII wieku opisana została w manuskrypcie znajdującym się w klasztorze św. Katarzyny na Synaju (kodeks nr 221).
⁴⁴ J. Susza, Phoenix iterato redivivus..., rozdz. II [A3]. Cytat ten przytacza M. Ryłło, op. cit., rozdz. III [F2].
⁴⁵ Ibid. rozdz. III [F2].
⁴⁶ K. Mart, Sztuka Ziemi Chełmskiej, Chełm 1992, s. 2.

⁴⁷ G. Kobrzeniecka-Sikorska, op. cit., s. 65-76.
⁴⁸ Cf. T. Chrzanowski, "Uniwersytecka" ikona w Kowalowicach, [w:], Ars graeca- ars latina. Studia dedykowane Profesor Annie Różyckiej Bryzek, Kraków 2001, s. 330-338.
⁴⁹ Pracę na ich temat przygotowuje Mirosław Kruk.

Waldemar Deluga. Ikona Matki Boskiej Chełmskiej. Głos w dyskusji badaczy polskich i ukraińskich // Âîñòî÷íîåâðîïåéñêèé àðõåîëîãè÷åñêèé æóðíàë, 4(17) èþëü-àâãóñò 2002, (http://archaeology.kiev.ua/journal/040702/deluga.htm)

© 2002 Âîñòî÷íîåâðîïåéñêèé àðõåîëîãè÷åñêèé æóðíàë